ویروس کرونا؛ نقش بی بدیل مشارکت اجتماعی
دکتر علی نوری؛ مدرس دانشگاه و پژوهشگر اجتماعی
انتشار ویروس کرونا و صدمات ناشی از آن، به مهم ترین مساله اجتماعی در جامعه امروز ایران تبدیل شده است؛ به گونه ای که تمام مسایل اجتماعی پیش از خود، مانند تورم و بیکاری را تحت تاثیر قرار داده و به دغدغه اول مردم جامعه تبدیل شده است. افراد، گروهها و نهادها درباره آن می اندیشند و اقدام می کنند، در جست و جوی راه حل برای مسأله در تلاشند، با هم مهربان تر شده اند، قدری هم در اعمال و افکار خود دچار استرس، سردرگمی و گاهی اعمال هیجانی و غیر منطقی هستند. اگر به عنوان جامعه شناس کنار بایستید و این روندها و فرآیندها را مشاهده کنید، ممکن است بتوانید به توصیف و تبیین آنچه می گذرد راه پیدا کنید. در راستای این کندو کاو، توجه به موارد زیر ضروری به نظر می رسد: نخست) مردم، غالبا از دولت انتظار دارند در این گونه بحران ها، کار خارق العاده ای انجام دهد؛ مانند یک قهرمان وارد عرصه شود و با پیروزی کامل بر بیماری، سیل، زلزله و… کار را به پایان برساند. این توقع از دولت در جامعه ایران از دهه ۴۰ خورشیدی و همزمان با افزایش قیمت نفت و به تبع آن، افزایش قدرت اقتصادی دولت شکل گرفته و تاکنون ادامه پیدا کرده است. دوم) دولت به دلایلی، تاکنون فرصت مشارکت واقعی را برای مردم فراهم نکرده است. حتی با مدرن سازی جامعه، شکل گیری کلان شهرها، تخریب محلات قدیمی و گسستن پیوندهای محله ای، ضد مشارکت عمل کرده است. دولت گاهی با احساس نیاز به مشارکت مردم، در جهت بسیج اجتماعی در یک مقطع خاص اقدام کرده است. اما مشارکت واقعی، مستمر و موثر نیازمند ایجاد زمینه برای گسترش نهادهای مرتبط با آن است که امروزه در ایران با خلا این نهادها مواجه هستیم. نهادهای اجتماعی غیردولتی شامل سازمان های مردم نهاد، خیریه ها، نهادهای مذهبی، موسسات غیرانتفاعی، تعاونی ها، اتحادیه های صنفی، ساکنان یک محله، گروههای هنری و مطبوعاتی بخش عمومی را تشکیل می دهند که حایل بین دولت و مردم است. وجود سمن های تخصصی و توانمند در زمینه های مختلف، سبب می شود در هنگام بروز حوادث و بحران ها، این نهادها که از سرمایه اجتماعی شامل: اعتماد مردم به آنها، صداقت، تعهد به منافع اجتماعی، مسئولیت پذیری، احساس نوع دوستی و همدلی با مردم، برخوردارند، بیش ترین نقش را بر عهده بگیرند. بنابراین از سویی، عملکردهای مناسب تر و موثرتری را شاهد خواهیم بود و از سوی دیکر، تعارض ها و تضادهای مردم و دولت کاهش می یابد. به گفته هانا آرنت، آنچه افراد را متحد می کند، دنیایی است که مشترکا ایجاد می کنند، فضاهایی است که با هم در آن زندگی می کنند و نهادها و اعمالی است که به عنوان شهروند در آن فعالیت می کنند. ممکن است علایق فردی و جمعی در تقابل با هم قرار بگیرند، به عبارتی؛ انسان همواره بین فرد و شهروند در حرکت است.
آنچه سبب می شود فرد به نفع علایق عمومی از خواسته های فردی خود صرف نظر کند، شادی عمومی و لذت بردن از برقرار کردن روابط همبستگی و دوستی اجتماعی با دیگران است. به عقیده هابرماس، استمرار حیات جامعه وابسته به عملکرد صحیح ساختارهای ارتباطی است که در جوامع مدرن- در غیاب نفوذ فراگیر عوامل سنتی ایجاد کننده مشروعیت و یکپارچگی اجتماعی- دست یابی به وفاق اجتماعی و منافع جمعی را ممکن می سازد. مشارکت اجتماعی دلالت بر گسترش روابط بین گروهی در قالب انجمن های داوطلبانه، باشگاهها، اتحادیه ها و گروههایی دارد که معمولا خصلتی محلی و غیردولتی دارند و هدف آنها مشارکت و درگیر ساختن مردم در فرآیندهای اجتماعی مختلف است. تعدد و گستردگی سازمان های محلی و غیردولتی در یک جامعه، شاخص وجود مشارکت اجتماعی در آن جامعه است. مشارکت اجتماعی متضمن انواع کنش های فردی و اجتماعی در جهت دخالت در تعیین سرنوشت خود و جامعه و تاثیرگذاری بر فرآیندهای گوناگون در حوزه امور عمومی است. افراد به طور طبیعی به مشارکت اجتماعی علاقه دارند و توانایی ارایه پیشنهادات کارآمد برای حل مسایل اجتماعی را دارند، اما عوامل مختلف اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و سیاسی ممکن است آن ها را دچار بی تفاوتی اجتماعی کند. از مهم ترین موانع مشارکت اجتماعی، احساس بی قدرتی، بی اثر بودن، بی اعتمادی، عدم رضایت و احساس محرومیت است. دکتر محسنی تبریزی؛ بی تفاوتی اجتماعی را وضعیتی می نامد که طی آن، افراد به واسطه عدم اتصال ذهنی و عینی با جامعه، با بی علاقگی و بی اعتنایی به واقعیت های پیرامون، از انجام مشارکت اجتماعی-سیاسی، مسوولیت های اجتماعی، فعالیت های دگر خواهانه و درگیری فعال و مدنی در مسایل اجتماعی پرهیز می کنند. می توان گفت: احساس عدم اثربخشی باعث بیگانگی فرد نسبت به جامعه می شود و این احساس بیگانگی عامل بی تفاوتی اجتماعی است، اگر در جامعه ای مشارکت اجتماعی واقعی شکل بگیرد سبب ایجاد همدلی بین مردم جامعه می شود. به گفته لرنر، همدلی به معنای توانایی شخص در قرار دادن خود به جای دیگران است. به عنوان نمونه، در مساله کرونا، با احتکار و انبار کردن مایحتاج ضروری پزشکی مواجه هستیم که ناشی از کمبود روحیه همدلی بین مردم است. در شرایط کنونی، پیشنهاد می شود از ظرفیت ها و توانمندی های جامعه جهت مقابله با مساله امروز جامعه ایران، استفاده شود. جامعه ایران دارای ذخایر فرهنگی، تاریخی و معنوی است که در صورت فعال شدن آن، نیروی عظیمی آزاد شده و در دسترس قرار می گیرد. همان گونه، که در زمان بروز جنگ تحمیلی عراق علیه ایران، از این توانمندی جهت بسیج آحاد جامعه استفاده شد و به نتایج حیرت آوری منتهی شد، می توان امروزه نیز از این ظرفیت ها استفاده کرد. جلوه هایی از این همبستگی و مشارکت را در کادر درمانی، پزشکان و پرستاران می توان مشاهده کرد و می توان این روحیه را به تمام مردم تسری داد. راهکار عملی برای مشارکت واقعی، مددکاری و مددجویی، احیاء ارتباطات محلی از طریق فضای مجازی با زمینه سازی و حمایت وزارت ارتباطات است که می تواند کارکرد محلات قدیم را احیاء کند. امکان شناخت مردم یک محله از همدیگر، زمینه ای برای همدلی آنها نسبت به هم است. ایجاد شبکه های ارتباطی محلی، امکان یاری دهی و کمک خواهی را فراهم می کند. مساجد و سراهای محله می تواند به عنوان کانون همبستگی و گسترش شبکه روابط بین همسایگان و اعضا یک محله، مورد استفاده قرار گیرد. در این صورت می توان از ذخیره های فرهنگی جامعه ایرانی شامل نوع دوستی، مهربانی، باورهای اعتقادی، یاریگری و همدلی، جهت حل مساله یا تقلیل آن بهره برد.
